प्राचीन कोल्हापूर- ३ पोहाळे, मसाईच्या बौद्ध लेण्यांचे वैभव योगेश प्रभुदेसाई मागच्या भागात आपण प्राचीन कोल्हापूरमध्ये (आजचा शहरी भाग) सुस्थिर झालेला बौद्ध धर्म अवशेषांच्या रुपात पाहिला. आज आपण शहराबाहेर डोंगरात असलेली पोहाळे आणि मसाई येथील बौद्ध लेणी जाणून घेऊ आणि त्या अनुषंगाने बौद्ध धर्माचा झालेला प्रवास जाणून घेऊ. डी. सी. ग्रॅहॅमनी त्यांच्या १८५४ सालच्या 'स्टॅटिस्टिकल रिपोर्ट ऑन द प्रिन्सिपॅलिटी ऑफ कोल्हापूर' या ग्रंथात मसाई आणि पोहाळे येथील लेण्यांची भूमीआयतने प्रमाणासह दिली आहेत. पोहाळ्याच्या गुहा या जोतिबाच्या डोंगरात तर मसाईच्या गुहा या पन्हाळ्याकडे जाताना मसाईच्या पठाराजवळ आहेत. कालखंडानुसार मसाईच्या गुहा पोहाळ्याच्या गुहांपेक्षा थोड्या नंतरच्या वाटतात. ज्येष्ठ पुरातत्त्वज्ज्ञ जामखेडकर यांनी पोहाळ्याच्या गुहांचा कालखंड इसवी सनाचे तिसरे शतक ठरवला आहे. त्यामानाने तुलना करू जाता मसाईच्या गुहा या इसवी सनाच्या चौथ्या शतकातील असाव्यात. बौद्ध गुहांचे दोन ठळक विभाग असतात - एक म्हणजे चैत्य; ज्यामध्ये स्तूप असतो. दुसरा म्हणजे विहार; ज्यामध्ये बौद्ध भिक्खू स्थायी स्वरूपात किंवा फक्त उपोसथसाठी (पाक्षिक सामूहिक प्रार्थना आणि कर्मांची कबुली) एकत्र येत असत. मसाईच्या गुहांनाच पांडवलेणी असं स्थानिक संबोधन आहे. मसाईच्या गुहांमध्ये कुठेही स्तूपाच्या खुणा दिसत नसल्या तरी गुहांच्या बाहेर उथळ कोनाड्यांमध्ये स्तूप कोरलेले आढळतात. त्यावरून या गुहा बौद्धांच्या आहेत हे सिद्ध होते. मसाईच्या गुहांची रचनादेखील पारंपरिक अश्वनालाकृती पद्धतीनं केलेली आढळत नाही. शिवाय आतमधल्या दालनांमध्ये चैत्य कोणता आणि विहार कोणता हे समजत नाही. पण, पोहाळ्याच्या गुहांमध्ये चैत्य आणि विहार अशी विभागणी स्पष्ट दिसते. चैत्यगृहामध्ये असलेला स्तूप हा त्या डोंगराच्या दगडातच अखंड कोरलेला आहे. स्तूपावर असणारे छत्र आणि त्याची यष्टी आज मोडून पडलेले असलेले तरी त्या छत्राच्या खुणा वर छतावर दिसतात. चैत्यगृहाचे छत सपाट आहे, पण मागील भिंत मात्र पारंपरिक बौद्ध स्थापत्त्याप्रमाणे चापाकृती म्हणजेच अर्धगोल आहे. चैत्यगृहाच्या पलीकडे असलेल्या विहारामध्ये एकूण अठरा दालने असून विहाराच्या मध्यभागी प्रशस्त मोकळी जागा आहे. विहारातील स्तंभ हे वरच्या-खालच्या बाजूला चौकोनी तर मध्ये अष्टकोनी असे होते. काही स्तंभांमध्ये दिवे ठेवण्यासाठीचे कोनाडेही केलेले आढळतात. पारंपरिक बौद्ध लेण्यांप्रमाणे या गुहांच्या बाहेरही पाण्याची टाकी दिसतात. पोहाळ्याच्या गुहा या हीनयान आणि महायान या संप्रदायांच्या मधल्या टप्प्यातील वाटतात तर मसाईच्या गुहा या महायान संप्रदायाच्या वाटतात. कराडवरून आलेली महायानीयांची एक शाखा पन्हाळा-जोतिबावरून खाली कोकणात उतरलेली दिसते. पोहाळे आणि मसाई या दोन्ही ठिकाणच्या गुहा या बौद्ध भिक्खूंच्या प्रवासातील थांबा म्हणून वापरल्या गेल्या असाव्यात. कराडमध्ये असलेल्या जखीणवाडी, आगाशिव इथल्या गुहा या हीनयान आणि महायान या दोन्ही टप्प्यांमधे मोडतात. त्यातील पूर्व आणि उत्तर टप्प्यांमधील महायानी भिक्खूंची एक शाखा कदाचित कोल्हापूरवरून कोकणात उतरली असावी. इसवी सनाच्या पाचव्या शतकानंतर भारतातील बौद्ध धर्म हा आपले स्वरूप बदलताना दिसतो. हीनयान ते महायान; महायान ते वज्रयान आणि वज्रयान ते सहजयान अशा स्थित्त्यंतरांमधून बौद्ध धर्म जाताना दिसतो. कोल्हापूरच्या शिलाहार राजा गंडरादित्याने इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात मिरजेजवळ बांधलेले बुद्धाचे मंदिर हे कदाचित वज्रयानी सांप्रदायिकांचे असावे.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
